سها

گاه یک کتابفروشی کوچک، در یک شهر، چراغ فرهنگ و هنر را در دوران غربت فرهنگ و هنر مستقل، برای چندین دهه، روشن نگاه داشته ‌است. گاه یک آموزشگاه هنری، برای چهار دهه، تنها پناهگاه‌های اهالی هنر در یک شهر بوده‌است. گاه یک مؤسسۀ فرهنگی و هنری با سرمایه‌ای شخصی، آرشیوی غنی از موسیقی‌های بومی و محلی یک منطقه یا کشور را گردآوری و حفظ و منتشر کرده است. گاه یک جمع فرهنگی با برگزاری منظم سخنرانی‌ها و طرح مباحث فکری و گعده‌های اندیشه‌ای، نخبگان یک منطقه از کشور را با مباحث فرهنگی و هنری روز آشنا نگاه داشته‌است. گاه یک مجله مستقل فکری، با نگارش مقالات و متون، نقش پل واسط میان روشنفکران و جامعه را در یک شهر یا استان، ایفا کرده است.

در پشت‌پردۀ تمامی این نهادهای فرهنگی مستقل، افراد یا جمع‌های فرهنگی و هنری بودند که عمر، سرمایه و مهارت‌های خود را برای ساخت و نگهداشت این نهادها در سکوت صرف کرده‌اند. انگیزه غایی این پژوهش، ادای دینی تحلیلی و علمی به این عمرهای صرف‌شده و توان‌های وقف‌شده برای حفظ و تقویت فرهنگ و هنر در ایران در چهار دهه حاشیه‌نشینی فرهنگ و هنر است و در گام نخست، به شناخت اجتماعی «کتابفروشی امام» در شهر مشهد پرداخته است.

«کتابفروشی امام» نمونه‌ای از یک فضای بینابینی میان فضای عمومی و فضای خصوصی است؛ این فضا از آن‌رو که ماکلیت شخصی دارد، فضایی خصوصی است و از آن‌رو که امکان حضور آزادانه را فراهم می‌کند، عمومی است. این فضای بینابینی، نمونه‌ای از فضاهای خصوصی است که در شرایط خاص ایران، بنا بر شرایط زمانه و امکان‌ها و میزان بسته‌تر یا بازترشدن فضای عمومی اجتماعی، گاه در حد یک فضای تقریباً محدود و دارای فعالیت‌های معین فرهنگی کوچک می‌شود و گاه در زمینه‌ای مناسب‌تر و بازترشدن فضا، به شکل یک فضای اجتماعی عمومی توسعۀ فعالیت می‌دهد، جلسات عمومی برگزار می‌کند، سخنرانی‌های عمومی و نشست‌های آزاد ترتیب می‌دهد و کارگاه‌های آموزشی بدون محدودیت برای حضار شکل می‌دهد. در واقع این قبض و بسط‌ها و تغییر شکل‌ها، سازوکارهای تدافعی این نهادهای اجتماعی برای بقای خود و تداوم حیات و فعالیت‌هایشان هستند.

در فصل نخست کتاب، بر اساس جستجوهای صورت‌گرفته و گردآوری مطالب مرتبط با رضا رجب‌زاده و «کتابفروشی امام» و همچنین مطالبی دربارۀ او و زندگی و نهاد فرهنگی که ساخته است، نوعی جمع‌بندی توصیفی ارائه شده است. این تصویر متکی بر داده‌هایی است که غالبا خود او به صورت خودزندگی‌نامه‌ای از زندگی و فعالیت‌ها و نهادش بیان کرده است. همچنین به دلیل اتکای این بخش بر متون و مصاحبه‌های پیشین او، بخش‌های گاه مهمی از زندگی و فعالیت‌هایش مغفول مانده‌اند و پرسش‌های فراوان و مهمی نیز بی‌جواب می‌مانند. پاسخ بخشی از این خلأها و پرسش‌ها در مصاحبۀ مستقیم با او سایر مطلعین کلیدی دربارۀ زندگی و فعالیت‌هایش جستجو شده است.